Aqmescitte "Orman türküsi" ("Lisova pisnâ") pyesa sanalaştırıluvından başlap qırımtatar sürgünligi ve Donetsk ava limanınıñ mudafaası aqqında filmlerge qadar. Rejissör ve oyuncı Ahtem Seitablayevniñ icadiy yolu 2000-lerde Qırımda başladı. Bu vaqıt devamında "Teletriumf", "Nika", "Zolota dzıga" mukâfatlarını aldı, Oskar iddiası olğanlarnıñ long listine kirdi, Amerika rejissörinen beraber müellif olaraq film çıqardı ve 20-den ziyade levhada iştirak etti. Dekabrniñ 11-nde qırımtatar rejissöri ve teatr ve kino oyuncısı 53 yaşını toldurdı.

Ahtem Seitablayev (Ahtem Şevket oğlu Seit-Abla) Özbekistannıñ Yangiyul şeerinde dünyağa keldi. Ana-babası anda diger qırımtatarlarınen beraber 1944 senesi mayısta Qırımdan sürgün etildi. Ahtem kiçik yaşlardan halqınıñ faciasını bile edi.

"Bala ekende ve daa yaş olğanda bular saba dörtte, evine silâlı insanlar kirgende ve azırlanmaq içün 15 daqqa bergenlerine şaşqan edim. İnsanlar, hususan qadın ve esli-başlı insanlarnıñ alını tasavvur etip olamayım. Bir qorantanıñ azaları bir-birini tapsın dep onlarnen yıl kerek oldı. Anam ve babamnıñ babaları cebeden qaytıp, ailelerini üç yıl qıdırdı", – dep tarif etti Seitablayev Qırım.Aqiqat intervyüsında. Soñra bu bilgiler rejissörniñ icadında aks olacaq.

Yangiyül (özbekçede "yañı yol" demek) Taşkentten cenüp-ğarpte 20 kilometr uzaqlıqta yerleşe. Büyük demiryol qavuşağı ve sanayı qasabası olaraq peyda oldı. Büyük ğıda sanayısı müessiseleri (tatlılar, mayalar), ayaqqap ve tekstil fabrikaları, tola zavodlarınen belli. Yangiyül – qırımtatarlar sürgün etilgen yerlerden biri.

Qırım

Ahtemniñ qorantası er vaqıt evine qaytmağa tırıştı, amma tek 90-larda qaytıp oldı. Endi Qırımda Seitablayev Qırım medeniyet-maarifçilik oqu yurtunıñ oyuncı bölügine oqumağa kirdi. Onı bitirip Ahtem Seitablayev Aqmescitte Devlet qırımtatar akademik muzıka-drama teatrindeki oyunlarda oynadı, bir qısmını rejissör olaraq sanalaştırğan edi.

Ahtem Seitablayev Qırımda yaşap, kino karyerasına başladı. Birinci rolü 2003 senesi Ukrayina rejissöri Oles Saninniñ "Mamay" levhasında Umay oldı. Bu filmniñ çekim meydançığında Ahtem ekinci rejissör da oldı. Soñra "Moskovskaya saga" ve "Vozvraşçeniye Muhtara-2" seriallarında, "Bogdan Zinoviy Hmelnıtskıy" filmide oynadı.

Qırımda Ahtemnen teatr rejissöri Galina Cikayeva da tanıştı. "Onı "Mamay" filminde körip, "Allahım, ne qadar dülber oğlan" dep tüşündim", – dep küle Cikayeva.

Cikayeva Qırım.Aqiqatqa izaat berip, Seitablayev onı eñ çoq teatrdeki işinen ayrette qaldırdı, dep ayttı. 2003 senesi Aqmescitteki Qırımtatar teatriniñ sanasında o, ukrayin şairesi Lesâ Ukrayinkanıñ "Orman türküsi" dramasınıñ pyesasını sanalaştırdı.

"Bilesiñizmi, men ne tüşünip kete edim: Lesâ Ukrayinkamnı bozarlar şimdi. Amma meni quvanç bekley edi, çünki ukrayin ve qırımtatar medeniyetleriniñ pek nazik simbiozı oldı. Yır, muzıka, oyunlarnen klassik teatr edi, amma er şey o qadar tam ve aenkli oldı, böyle birleşüvge bir tirenüvim olmadı. Bu acayip sanalaştıruv, Lesâ Ukrayinkanıñ şiiriyetine ince yanaşuv alâ daa közümniñ ögünde. Teatr orkestri seyirci zalında oturğanda ve muzıka seyircilerniñ başlarından yanğırap, sana, zal, orkestrni birleştirse – bu acayip edi", – dep hatırlay Galina Cikayeva.

2005 senesi Ahtem Seitablayev Sol yalıda Kyiv akademik drama ve komediâ teatriniñ oyuncısı oldı. Bu teatrniñ sanasında onı ilk sefer Renat Settarov kördi – şimdi İ.Franko Kiyv teatriniñ oyuncısı. O vaqıt student olıp, o, Seitablayev Romeo rolüni oynağan "Romeo ve Cülyetta" pyesasına barğan edi.

"Programmada bu becerikli Romeonı kim oynadı dep baqtım. Adı Ahtem ve Seitablayev soyadı birden meraqlandırdı. "Qırımtatarına oşay", – dep tüşündim. Kerçekten qırımtatarı çıqtı. Onıñ icadınen meraqlandım", – dep hatırlay Settarov Qırım.Aqiqatnen subetleşip. "Cesaret, suvuq qanlıq ve işinde eminlik. Amma Ahtemniñ bu çizgilerinen beraber daa bir, pek müim şeyi bar, men alâ daa ondan ögrenem. İnsaniyetlilik. Suvuq qanlıq, eminlik, cesaretni insaniyetliliknen birleştirsek – pek küçlü bir qarışım ola", – dep ayta oyuncı.

2000-lerde Seitablayev Qırımda çalışmağa devam etti, Kyivge kelip kete edi. Kinokaryerası da inkişaf etti. 2012 senesi "Çempionı iz podvorotni" filmi çıqtı. Süjetniñ temeli ukrayin taqımınıñ kerçek ikâyesi oldı, o, 2009 senesi Milanda keçirilgen evsizler arasında soqaq futbolında dünya çempionı oldı. Seitablayev rejissör olğan levha eñ yahşı ukrayin filmi olaraq tanıldı ve Üçünci Odesa halqara kinofestivalinde "Zolotoy Dük" mukâfatınen taqdirlendi.

"Haytarma"

2013 senesi qırımtatar halqınıñ sürgünligini tarif etken ilk bediiy filmi olğan "Haytarma" taqdim etildi. Seitablayev rejissör oldı ve baş rol oynadı. O, arbiy qırıcı uçucı ve Sovetler Birliginiñ eki defa Qaramanı misalinde halqınıñ faciasını kösterdi. Qaraman Alupkağa tuvğanlarına kele ve 1944 senesi mayısnıñ 18-nde olıp keçken adiselerniñ şaatı ola. Filmge aman-aman 10 mln ğrıvnâ sarf etildi, Bağçasarayda büyük dekoratsiyalar qurulğan, kütleviy sanalarda yerli qırımtatarlar iştirak etken edi. Aman-aman er biri içün bu onıñ şahsiy ikâyesi edi.

Anastasiya Kanitsev, ukrayin kinoşınası, "Kino-Teatr" mecmuasınıñ baş muarrir muavini "Haytarma" filmini ilk sefer nasıl körgenini hatırlay.

"O vaqıt tek ilk seferleri kösterilgen edi, ve böyle kinonıñ çıqarıluvı bir keşif oldı. Mevzunıñ özü – qırımtatar kinosı – o vaqıt bir haber edi. Muratovnıñ "Tatarskiy triptih" bar edi, amma bu kino tam qırımtatar degil edi, dep aytmaq kerek. Em de bu XIX asır edi, XX başı. Mında ise "Haytarma" – bu eski bir tarih degil, bu sürgünlik. Ve bu qırımtatar halqınıñ tarihına birinci kerçekten cesür, pek samimiy baqış edi. Ve bu filmde biz, esas Ukrayinadan insanlar, ne yazıq ki, qırımtatarlar aqqında az bilgen insanlar, birinci kere medeniyetleri, ananelerinen tanış oldıq, tillerini eşittik", – dep ayta Kanivets Qırım.Aqiqatqa.

Rejissör Galina Cikayeva "Haytarmanı" Seitablayevniñ eñ yahşı filmlerinden biri dep adlandıra.

"O, ağır mevzuğa baqmadan, inceligi, bediiy zevqnen ayrıla edi. Bilesiñizmi, biraz şairane bir kino, amma şiiriy kinonıñ bediiy usullarında spekulâtsiyalar yoq. Anda er şeyniñ qararı bar edi. Ve, ebet, bu bediiy baqış… Bir levha alâ daa aqlımda: boşatılğan köy, yağmur yağa, bir sığır tura, ve yağmur tamçıları tüşken piteler. Bu ukrayin kinosından eñ küçlü bediiy teessuratlarımdan biri edi", – dep hatırlay Cikayeva.

Seitablayevniñ özü tuvğanlarınıñ ikâyelerinden bu filmge çoq qoştı, dep ayttı.

"Aqlımdan qalğan levhalardan biri sürgünlik künü arfesinde tuvğanlarımnıñ evi ögünden keçken sovet askeri ve suv istegeni oldı. Qartanam onı evine alıp aşattı. O, balalarnı kördi, anamnı quçağına alıp birden ağlap başladı. Onıñ da bu yaşta bir qızı bar ve onı pek az kördi, dep ayttı. Gece ise anamnıñ qorantasını sürgün etmek içün bir qaç askernen beraber bu evge keldi. Amma bu deşette bir şekilde yardım etmege tırıştı ve belli bir seviyede onıñ sayesinde tuvğanlarım vesiqalarını, bir şeyler aldı yanına. Bu da "Haytarma" filminde akis etildi. Men böyle vaqıtlarda bile duyğudaşlıq ve şeref ne olğanını unutmağan insanlarğa sağ oluñız aytmağa istedim", – dep tarif etti Ahtem Qırım.Aqiqatqa.

"Haytarma" tek seyirciler tarafından degil, professionallar tarafından da begenildi. 2013 senesi film Ukrayinanıñ "Eñ yahşı filmi" ve "Eñ yahşı oyun filmi", "Nika" Rusiye milliy kinomukâfatında "Mustaqil devletler birligi ve Baltıq memleketleriniñ eñ yahşı filmi" nominatsiyalarında ğalip çıqtı, 2014 senesi onı İtaliyada Trieste Film Festival kinofestivalinde "Eñ yahşı uzun film" olaraq qayd etildi.

"Evge"

2014 cenesi Rusiye Qırımnı işğal etken soñ Ahtem Seitablayev yarımadanı terk etti. O vaqıttan berli evine qaytmadı, amma icadında bu mevzuğa daima qayta.

Ukrayin şairesi ve Odesa kinofestivaliniñ PR-meneceri Tatyana Vlasova içün Seitablayev baş rol oynağan 2019 senesiniñ "Evge" filmi eñ sevimli filmlerden biri ola.

"Bu filmni baqqan soñ özüme uzun vaqıt kelip olamağanımnı hatırlayım. Qıbırdamayıp turdım, ağladım. Ve o vaqıt Ahtemni oyuncı olaraq körgendirim. Teatr sanasında onı pek begenem. Oynağan oyunlarğa bardım. Amma "Evge" menim içün – birinciden Ahtem Seitablayevnen tedaiy", – dep tarif ete Vlasova Qırım.Aqiqatqa.

Qırımtatar rejissöri Nariman Aliyevniñ "Evge" filmi Mustafanıñ (Seitablayev onı oynadı) ikâyesini tarif ete, o, Rusiye istilâsı vaqtında Ukrayinanıñ şarqında büyük oğlunı ğayıp etti, onı vatanında, Rusiye işğal etken Qırımda defin etmege qarar bere. Kiçik oğlu ve elâk olğan Mustafanınñ naaşınen evge yol ala.

Seitablayev Mustafa rolüni oynamağa pek istedi. Kyivdeki film premyerasında "pek kiçik olaraq başlanğan bu ikâye, qırımtatar qorantasınıñ patriarhal ikâyesi, er keske ve er yerde añlaşılır", dep ümüt etti.

"Evge" filmi alman "Beş göl kinofestivalinde" "Eñ yahşı stsenariy" nominatsiyasında mukâfat aldı, "Kinokolo" Ukrayina kino tenqitçileriniñ "Eñ yahşı uzun oyun filmi" nominatsiyasında milliy mukâfat aldı. Levha 7-nci Halqara Bosfor kinofestivaliniñ eñ yahşı çetel filmi olaraq tanıldı. Nariman Aliyevniñ filmini Ukrayina "Oskar" mukâfatına da yollağan edi, anda levha long listke kirdi. Seitablayev baş rol oynağan bu film daa çoq mukâfatqa nail oldı.

"Cenk filmlerini sevmeyim, amma ep olarnı çıqaram"

2017 senesi Ahtem Seitablayevniñ Donetsk ava limanınıñ mudafaasına bağışlanğan "Kiborğı. Qaramanlar ölmey" filmi çıqtı.

Donetsk ava limanınıñ mudafaası – Ukrayina arbiyleri, göñülliler ve tibbiyet hadimleriniñ Rusiye işğalci quvetlerine qarşı 242(244) künlik operatsiyasıdır. 2014 senesi mayısnıñ 26-ndan 2015 senesi yanvarniñ 20-23-ne qadar devam etti. Bu adise-vaqialar Ukrayinanıñ bükülmezlik ve metanet timsaline çevirildi, ava limanı imayecileri ise "Kiborğı" dep adlandırıldı.

Ukrayin kinoşınası Anastasiya Kanitsev Seitablayevniñ filmini Ukrayina kinematografında bir ilerilev dep adlandıra.

"Bu kerçekten müim cenk filmlerinden biri oldı. Ve bu küçlü bir film edi – bediiy bir adise kibi. Müellifniñ Maydandan soñraki Ukrayinanı, cenk başlanğanını nasıl tam, samimiy ve ince köstergenine şaştıq, episini bayağı zor bir ikâyege usta bir şekilde birleştirip, dinamika, ekşen, bir sıra dialog ve tüşünceni qoşqanından ve bularnıñ ne qadar yahşı oynalğanından ayrette qaldıq. "Kiborğı" filminde Seitablayev ne qadar büyük bir ustaz olğanını añladım. Vaqıt isi pek küçlü: er bir müim filmi bu ceetten ögüni körüv oldı. "Haytarma" 2013 senesi, Qırım işğalinden evel çıqtı. "Başqasınıñ duası" endi cenk vaqtında çıqarıldı, amma o da, qırımtatarlarnıñ taqip etilüvini is ettirdi. Bu şeylerni pek yahşı is etip yetkize", – dep tarif etti kinoşınas.

Kanivets Seitablayev ukrayin seyircisine yetmegen yahşı "seyirci kinosını" yahşı çıqara, dep ayta. 2019 senesi "Zahar Berkut" ukrayin-amerika filmi çıqtı, onı Seitablayev Amerika rejissöri Con Vinnnen çıqardı. Bu ukrayin kinematografistleriniñ amerikalı zenaatdaşlarınen eñ büyük işbirliklerinden biri edi.

2022 senesi, Rusiye Ukrayinağa qarşı büyük istilâ başlatqanda, Ahtem Kyivniñ territorial mudafaasına qoşuldı. Soñra onı Ukrayina Silâlı quvetleriniñ 241-inci ayrı brigadasınıñ kütleviy haber vastalarınen bağ hızmetiniñ yolbaşçısı olaraq tayin ettiler.

Seitablayev büyük cenk vaqtında bile rejissör faaliyetini taşlamadı. 2023 senesi "Mırnıy – 21" filmi çıqtı. Film temelinde – Lugansk sıñırcılarınıñ 2014 senesi Rusiye diversion gruppalarına qarşı tirenüv ikâyesi.

"Bu filmniñ esas mevzusı – işanç. Bu temel ıstıla, munasebet sisteması. İşanmayıp yaşamaq imkânsız – ne şahsiy ayatta, ne zenaatta, ne de memlekette. İşançsızlıq er şeyni yoq ete", – dep tarif ete levha aqqında Seitablayev.

Şimdi Ahtem daa bir cenk levhası üzerinde çalışa. "ĞUR: Kod "Sikora" casuslıq dramasında Seitablayev rejissör olaraq iştirak ete ve istihbarat zabiti baş rolünde oynay. Film Ukrayina istihbaratınıñ tarihında eñ muvafaqiyetli mahsus operatsiyalarından biri aqqında tarif ete: 2023 senesi avgust ayında Baş istihbarat idaresiniñ mütehassısları Rusiye uçucısızını Rusiye arbiy vertolötinen beraber sıñırdan keçmege inandırıp oldı. Film tizeli 2025 senesi mayısta Kannda kösterildi, premyerası ise 2026 senesi olacaqtır.

Rejissör cenk mevzusında çıqarmağa sevmey, dep ayta.

"Cenkleşmege sevmeyim, cenk sevmeyim, ve, doğrusını aytsam, cenk filmlerini sevmeyim. 2014 senesinden başlap pek çoq arbiy ve göñüllini tanımaq menim içün büyük şereftir. İç birinden bir vaqıt mında bir coşqunlıq olğanını eşitmedim. Yoq. Amma men olarnı daima çıqaram. Amma soñra kerçek ayatta cenkleşmeyip dep, cenk kinolarını çıqarayıq. Tarihnı ögreneyik", – dep aytqan edi Qırım.Aqiqatqa Seitablayev.

Qırımğa qaytuv

Seitablayev içün medeniyet – bir "alet".

"Kino, teatr, tasviriy sanat, eykelcilik, müzey – memleketimizni qansız tikmege yardım etecek aletler", – dep aytqan edi qırımtatar rejissöri.

2017 senesi Seitablayev Kyivdeki "Qırım eviniñ" müdiri oldı.

"Qaytmaq istegen, yaşamaq istegen Qırımımıznıñ bir şekli olsun, dep arzu etem. Daa çoq genç – tek Qırımdan degil, tek qırımtatarlar degil – mında körüşsin, tecribesini, fikirlerini paylaşsın, tanışsın, cemiyetni nasıl körmege istegenlerini muzakere etsin isteyim. Ebet, "Qırım evi" birinciden Qırımdan, Donbastan kelgenler problemlerni muzakere etecek, memleketniñ kelecegini nasıl körgenimizge dair bir strategiya azırlaycaq medeniy maqsadlar içün quruldı. Bu yerde Qırımnıñ kelecek elitası şekillensin dep ister edim", – dep ayta maqsadları aqqında Seitablayev.

Ahtemniñ Qırımğa qaytacağından iç bir şübhesi yoq.

"Biz Qırımğa qaytmayıq dep çoq şey yapqan ediler. Biz er vaqıt qaytamız. Bu sefer de qaytacaqmız. Ukrayinalılarnı yoq etmege tırışqan ediler – Ğolodomorlarnen, sürgünliklernen ve ilâhre. Amma Rusiye imperiyası yoq, biz ise qaldıq. Sovet imperiyası yoq, amma biz qaldıq. Bular da keter. Başqa çaremiz de yoq. Bu Qırımda başladı, Qırımda bitmelii. Ve Qırımnı qaytarsaq, anda ana [qırımtatar] tilinde aytacaq birinci sözüm – "evdem", – dep aytqan edi Seitablayev.